Boekentips over Oekraïne

Vandaag een jaar geleden viel Rusland met veel militair vertoon Oekraïne binnen. De inval was geen verrassing. De enorme troepenopbouw aan de grens, de desinformatieoorlog die al jaren gaande was en de eerdere annexaties van de Krim en delen van de Donbas lieten zien wat Poetin voor ogen had: een wereld zonder Oekraïne. Poetins blitzkrieg strandde, een gruwelijke oorlog volgde. Het einde is nog lang niet in zicht.

Toen de invasie begon, was ik aan het lezen in ‘De laatste liefde van de president’ van Andrej Koerkov, een van de belangrijkste Oekraïense schrijvers van het moment. Dat was een tamelijk bevreemdende ervaring. Het boek vertelt het verhaal van Sergej Boenin, die in de jaren 2010 president is van Oekraïne, ofwel Corruptistan. Ook Poetin komt in het boek voor. Ze nemen in 2013 een ijsbad in het openluchtzwembad op de Mussenbergen in Moskou, waar hoogwaardigheidsbekleders van over de hele wereld bijeenkomen om het vierhonderdjarig bestaan van de Romanov-dynastie te vieren. In dat jaar werd ook 400 jaar Nederlands-Russische vriendschap gevierd, die een stevige knauw opliep. 

De roman is een bizarre mengvorm van feit en fictie. Tijdens het ijsbad praat president Boenin – in zijn ceremoniële zwembroek – met Poetin over gasschulden, Sebastopol, de betrekkingen met Turkije en de Oekraïense bataljons in het Russische leger. Poetin adviseert Boenin terzake de Krim: ‘Kijk, als je de macht in het centrum niet vasthoudt, dan gaan de grensgebieden afbrokkelen. Dan sluit ik de grenzen, draai ik de duimschroeven aan en trek mijn handen er verder van af…’ In maart 2014 liet de echte Poetin de echte Krim annexeren. Nota bene: Koerkovs boek kwam in 2008 uit.  

Het verhaal speelt in drie periodes waartussen het verhaal elk hoofdstuk verspringt. De periode 1977-1993 – de nadagen van de Sovjet-Unie en de periode waarin Oekraïne zelfstandig wordt – beschrijft het leven in een socialistische heilstaat in verval. In het jaar 2004 klimt Boenin op tot belangrijke oligarch en slaat hij de weg in naar de macht. In de periode 2013-2016 is hij president.

Koerkov schrijft beeldend, filmisch en met humor. Surrealistisch wordt het boek waar het gaat om het op afstand bestuurbare donorhart van Boenin. De vrouw van de donor heeft bedongen altijd in de buurt van het ex-hart van haar man te mogen blijven. De Amerikanen doen ondertussen pogingen om op de vruchtbare zwarte aarde van Oekraïne een reuzenaardappel te kweken ter grootte van een stadion. En dan is er nog de telkens terugkerende vraag of de uit de presidentswoning gestolen bank alweer gevonden is. Dat raadsel wordt niet opgelost, wel wie de laatste liefde is van de president.  

De laatste liefde van de president
Andrej Koerkov
➜ 512 pagina’s
➜ September 2008
➜ Uitgever: Nieuw Amsterdam
➜ ISBN: 9789046804261
➜ €30
➜ ★★★★

Mijn langste boektournee Oksana Zaboezjko

Van een heel andere orde is ‘Mijn langste boektournee’, een essay uit 2022 van de gevierde Oekraïense schrijver Oksana Zaboezjko. Ze was op de dag waarop Poetins leger Oekraïne binnenviel op weg naar Warschau voor een boekpresentatie. Haar woonplaats Kyiv werd gebombardeerd, ze bleef in onvrijwillige ballingschap in Warschau achter. Van daaruit schreef ze, zonder gebruik te kunnen maken van het (familie)archief, een essay over de inval en de geschiedenis van Oekraïne en de haat-liefdeverhouding tussen Rusland en Oekraïne die inmiddels vooral nog bestaat uit haat.

Zaboezjko beschrijft hoe Oekraïne na 30 jaar zelfstandigheid (sinds 1991) eindelijk weer een deel van de kennis van haar cultuur terugkreeg na een geschiedenis van systematische denationalisering. In de jaren negentig trad echter sluipenderwijs een periode van ‘herrussificatie’ in. Rusland zat meer en meer achter de nieuwe of vernieuwde knoppen van de informatievoorziening, bijvoorbeeld door de komst van Russische uitgeverijen, distributeurs en media. Een gegeven dat me niet verbaast, maar dat zelden wordt belicht.

In 2004 lanceerden de Russen de ‘fabel’ over de Oekraïense tweedeling in een Ruslandgezind oostelijk en westersgezind westelijk deel, die op voet van oorlog stonden. Dit beeld werd in Oekraïne en de westerse wereld overgenomen en bepaalt, aldus Zaboezjko, de beeldvorming tot op heden nog steeds sterk. Dat west en oost in zo’n groot land verschillen, is logisch. En dat men in het oosten meer op Russisch is gericht, is een feit. Ook in een fabel moet liefst meer dan een vleugje werkelijkheid zitten.

Zaboezjko heeft het over de Derde Wereldoorlog waar wij nog wel eens durven te spreken over de ‘Oekraïense crisis’ of de Russisch-Oekraïense oorlog. Ze onderstreept als schrijver en dichter het grote belang van woorden in het verhaal over de oorlog. Het probleem volgens haar: ‘Totalitaire propaganda voorziet het brein van kant-en-klare brokjes taal om onbevattelijke maatschappelijke processen te duiden, nog voordat het zich van deze processen bewust is – superhandig!’  

Woordkeuze en framing zijn erg belangrijk in een ‘koude’ propaganda-oorlog, die al veel langer aan de gang is dan de huidige ‘warme’ oorlog, en die nu gezamenlijk optrekken. Rusland is meester in desinformatie en framing, en veel ook goedbedoelende media lopen in Poetins val en nemen diens vocabulaire over. Een speciale operatie, een vredesmissie… Nee! Of spreken van ‘Oekraïense opstandelingen’ waar het evident om Russische FSB-agenten gaat die een valse vlag proberen te planten in de Donbas. Ach ja, framing is ook van alle tijden, en van alle landen. Onze geschiedenisboekjes spraken eufemistisch over politionele acties waar het onze misdadige gruweloorlog in Indonesië (100.000 Indische doden) betrof.

Desinformatie is een ding, Poetin kan niet worden verweten dat hij niet duidelijk is geweest over wat hij met Oekraïne van plan was: dat het zou verdwijnen, het volk en het land. Hij sprak letterlijk over de ‘Endlösung van het Oekraïense vraagstuk’. En dat hebben wij westerse sukkels dan niet door, omdat je het gewoon niet durft te geloven.  

De voortdurende golf van desinformatie heeft ook bij de schrijvers hun macht over hun woorden verminderd. Als een hasjhond die expres al 30 jaar is blootgesteld aan veel te veel tabak en daardoor zijn reukzin heeft verloren, zo heeft de schrijver zijn vermogen om het staatsbedrog te zien grotendeels verloren. Weinig waakhond bleef er over, zowel in Rusland als zo ook op de Aarde, om de gevaren te zien van de ‘her-orwellisering’ van Rusland: U kunt rustig slapen gaan. Dit geheel conform het aloude KGB-handboek met de Sovjetdoctrine van ‘ideologische ondermijning’: tegenstanders een wereldbeeld opleggen waardoor die niet meer in staat zijn adequaat te reageren op dreiging, ook bekend als de judomethode. Oekraïne ligt onder vuur, wij in de houdgreep. Rusland kocht over de grens gehoorzame leiders en directeuren van fabrieken, met de democratie ondermijnende partijen en gebeurtenissen in de afgelopen jaren tot gevolg. 

Zaboezjko gebruikt het stappenplan van de doctrine van ideologische ondermijning als kapstok voor de gebeurtenissen in Oekraïne: 

1. Demoralisering (1991-2007)
   De waakzaamheid (pas op voor Rusland!) wordt langzaam uitgeschakeld door beïnvloeding via kerk, onderwijs en media.   
2. Destabilisering (2008-2013)
   De fundamenten van de (rechts)staat worden doelbewust aan het wankelen gebracht door agenten en een vijfde colonne. Denk ook aan gas!
3. Crisis (2 tot 6 jaar): Maidanopstand en inval Krim en Donbas.
   Gewapend conflict, chaos, machtsovername. 
4. Normalisering
   Alles onder controle van kremlin. 

Al tijdens de Maidanopstand in de winter van 2013-2014 probeerde Rusland de uitkomst met geweld te beïnvloeden. Maar er was buiten de Oekraïense gemeenschap gerekend, gewend aan een directe vorm van democratie. Een ‘beer van een vent’ volgens een Oekraïens gezegde, waarmee niet valt te spotten. En de Russen deden op de Maidan met het KGB-handboek in de hand precies dat waardoor de beer van een vent opstond, de gezichtsloze mensenmassa een gemeenschap werd. Voor menselijkheid, tegen ontmenselijking. In het KGB-handboek stond niets over solidariteit, empathie, zelfopoffering, maar werd geredeneerd vanuit termen als hebzucht, eerzucht en afgunst. En daarmee was de beer nou juist niet te temmen. De hebzucht, afgunst etc. leidden tot corruptie en de deplorabele staat waarin het Russische leger en eigenlijk alles verkeerde. Dat helpt niet bij een blitzkrieg.

Ook de volgens het handboek te voeren ‘elitocide’ wordt net als onder Stalin ook nu in praktijk gebracht: leraren en geestelijken in bezet gebied worden geëxecuteerd. Het mag een wonder heten dat er na de Sovjettijd überhaupt nog een elite was in Oekraïne; ze leek verdwenen maar kwam na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie bovendrijven en bleek – o wonder – genoeg cultureel geheugen te hebben om het culturele voortbestaan van Oekraïne te waarborgen.   

Fase 3 van het handboek was geen succes. Door krachtig burgerverzet en de wederopstanding van het Oekraïense leger mislukte Poetins project Novorossia. Het leger werd massaal en op alle mogelijke manieren gesteund door de burgerbevolking. Het leger werd een volksleger, de beslissing om zich te verdedigen kwam van onderaf.      

Poetin verbeterde al jaren terug het KGB-handboek – inmiddels FSB-handboek – om een stabiele postmoderne geheime-dienstendictatuur op te zetten met volledige controle over alles wat van belang was. De orthodoxe kerk werd het spirituele departement, de staats-tv bood opium voor het volk. Om de boel draaiende te houden was 40% van de mannelijke bevolking actief bij de politie of in het leger. Er kwam een nieuw narratief voor een Rusland, altijd al ‘verdoemd tot grootsheid’, uitgedrukt in aantallen vierkante kilometers die teruggewonnen moesten worden door een inval in Oekraïne of Georgië. Volgens Poetin was het uiteenvallen van de Sovjet-Unie de grootste geopolitieke catastrofe van deze eeuw, en dat verhaal viel in vruchtbare grond.     

In het hoofdstuk ‘Tweede verhaal, in afwachting van de ontknoping’ wijdt Zaboezjko uit over de rol die Oekraïne heeft gespeeld in Rusland. Zonder Oekraïne geen Rusland, want Oekraïne heeft een geschiedenis, Rusland niet. Rusland adopteerde de Oekraïense geschiedenis. Ze ziet Rusland als een ‘gevangenis der volkeren’ dat weliswaar modern oogt maar nooit echt is gemoderniseerd. Daarom dondert het land ook uit elkaar als gepoogd wordt het democratischer te maken. Dit in tegenstelling tot Oekraïne, waar het Maagdenburgse recht gold, met zelfsturende steden.

De Oekraïners weigerden ondanks alle signalen te geloven dat Rusland hen een jaar geleden zou aanvallen. Die onachtzaamheid komt volgens Zaboezjko voort uit het feit dat Oekraïne niet bang is voor Rusland. In tegenstelling tot de rest van de wereld. Ook voor kernbommen is er geen angst. Nou ja, geen angst. Natuurlijk is men bang, doodsbang zelfs. Als er bommen landen, als er sirenes afgaan, als er geschoten wordt. Maar dat is iets anders dan bang zijn voor Rusland.  

Mijn langste boektournee
Oksana Zaboezjko
➜ 128 pagina’s
➜ 2022
➜ Uitgever: Cossee
➜ ISBN: 9789464520408
➜ ★★★★

The Road to Unfreedom – Russia, Europe, America Timothy Snyder

Ik las ‘The road to unfreedom’ van Timothy Snyder (volg die man op Twitter als je de oorlog wilt begrijpen!) in 2019. Snyder voorspelt de Russische inval en geeft een beangstigend beeld van de wijze waarop Poetin al veel langer bezig is met de voorbereidingen op deze oorlog. Of eigenlijk: de oorlog was al begonnen, maar zonder wapentuig. Hij voorspelt daarin zo beangstigend goed wat er nu allemaal gaande is, en al is gebeurd: een Brexit, Trump en andere anti-democraten aan de macht, alles om ‘het Westen’ te verzwakken. De Doegin-doctrine, desinformatiecampagnes, trollenlegers, het in- of omkopen van getrouwen die als vooruitgeschoven pionnen de Russische zaak dienen. Ook in Nederland? Ja, ook in Nederland. 

The Road to Unfreedom – Russia, Europe, America
Timothy Snyder
➜ 368 pagina’s
➜ 2018
➜ Uitgever: Tim Duggan Books
➜ ISBN: 9780525574460
➜ ★★★★
Onthutsend boek over de wijze waarop Rusland zijn macht probeert te vergroten door andere landen te verzwakken en verdeeldheid te zaaien met de inzet van trollenlegers en af en toe een echt leger. Ondertussen wordt een nieuwe puritanisme gepropageerd in Rusland. Ruslands zuiverheid staat op het spel, homo’s, joden en migranten krijgen de schuld. Als je denkt, leuk, complottheorieën, helaas: dit is een wetenschappelijk werk van een Yale- en Oxfordprofessor. Ontluisterend.

Als je wilt begrijpen hoe een informatie-oorlog werkt, lees dan de volgende boeken (klik op afbeelding voor meer informatie):

Meer boekentips

Gronings goud: Over de macht van het gas en de rol van Rusland
Wendelmoet Boersema
➜ 264 pagina’s
➜ 2021
➜ Uitgever: Ambo Anthos Uitgevers
➜ ISBN: 9789026344657
➜ ★★★★
Gronings goud’ van Wendelmoet Boersema – slavist, journalist en Groninger – gaat over de geschiedenis van de enorme gasbel bij Slochteren, die Nederland heel veel geld heeft opgeleverd en nog steeds oplevert. Daarmee werd de opbouw van onze verzorgingsstaat deels bekostigd. Als bij de start van de winning verwacht bij-effect kwam de Groningse bodem meer en meer in beweging, met alle gevolgen van dien: huizen kapot, overheid geeft niet thuis, mensen kapot.

Wat dit boek interessant maakt voor de Oostblog-bieb, is de Ruslandconnectie. De warme gasbanden tussen Nederland en Rusland gaan terug tot diep in de Sovjettijd. De Sovjet-Unie verkocht zijn Russische goud aan de vijand om aan broodnodige harde valuta te komen. In het Rusland van Poetin wordt gas gebruikt als strategische troefkaart, of meer nog als breekijzer: gaskraandiplomatie. Nordstream 2, Gazprom, Oekraïne: Poetin heeft Europa volledig bij de ballen. We hebben ons er bij volle verstand en veel te goed van vertrouwen volledig in laten luizen.

Boersema duikt diep in de materie en haalt veel boven water. Wil je je vertrouwen behouden in de overheid, multinationals en wereldpolitiek? Lees dit boek dan niet.